Eise Eisinga (1744-1828)

Eise Eisinga en wiskunde in de (17e en) 18e eeuw

Op zaterdag 27 maart 2021 (13:30 - 15:30 uur) hebben we een interessant online college voor hoogbegaafden (en anderen): Eise Eisinga en wiskunde in de 18e eeuw. De lezing wordt verzorgd door Dr. Arjen Dijkstra.

Ho even, hoezo voor hoogbegaafden?

Nou, Eise Eisinga was een Friese amateur-astronoom die 240 jaar geleden een werkend planetarium bouwde in het plafond van zijn huis. Een museum dat nu nog steeds bestaat. Sterker nog: het is het oudste werkende planetarium ter wereld. 

Eisinga was hoogbegaafd maar mocht niet naar het gymnasium omdat hij moest werken als wolkammer bij zijn vader. In zijn vrije tijd studeerde hij wiskunde en astronomie en verdiepte zich in zonnewijzers. Op zijn vijftiende publiceerde hij een wiskundeboek met ruim 650 pagina's en op zijn zeventiende een boekje over de basis van de astronomie. Het verhaal over Eisinga klinkt als een mythe en hij wordt tegenwoordig door de Friezen op handen gedragen en is uitgegroeid tot hun nationale symbool. Zijn verhaal geeft een mooi beeld van hoe (moeilijk) hoogbegaafden zich in die tijd konden ontplooien.

Het Eisingamuseum ligt in Franeker (Friesland) en zal na de lockdown weer open gaan voor bezoek. Het is een inspirerend museum voor jong en oud en je kunt er mooi één of meer nachtjes Leeuwarden aan koppelen. Sowieso is Franeker prachtig, net zoals vele andere Friese stadjes. Zeker een vakantietje waard dus.

Astronomie in Nederland

Christiaan Huygens (1629-1695)

Het verhaal over Eise Eisinga is niet los te zien van het verhaal over astronomie in Nederland. In de laatste 4 eeuwen heeft Nederland een in verhouding verbluffend aantal astronomen en astrofysici voortgebracht. Het lijkt alsof Galileo Galilei de telescoop heeft uitgevonden, maar het eerste patent werd in 1608 toch echt in Nederland verleend aan brillenmaker/-slijper Hans Lipperhey. Galilei verbeterde Lipperhey’s uitvinding een jaar later. Universiteit Leiden opende in 1633 het eerste observatorium ter wereld en Utrecht volgde in 1644. Wis-, natuur- en sterrenkundige, uitvinder en schrijver van vroege sciencefiction Christiaan Huygens ontdekte de ringen en de belangrijkste maan (Titan) van Saturnus. Huygens was sowieso een 'Homo Universalis' - iemand die uitblinkt op terreinen als verstand, creativiteit, lichamelijk, in kunst en in natuuronderzoek. Hij vond o.a. het slingeruurwerk uit en beschreef de verschijnselen van lichtgolven. In diezelfde opsomming past ook Eise Eisinga.

Overigens bleef Nederland ook in de 19e en 20e toonaangevend werk verrichten. Jacobus Kapteyn deed onderzoek naar bepaling van de structuur van ons Melkwegstelsel, Frederik Kaiser berekende de rotatietijd van Mars en was expert op het gebied van positiebepaling in de ruimte. Willem Julius was een van de grondleggers van modern natuurkundig zonne-onderzoek. Willem de Sitter ontwikkelde als eerste een kosmologisch model van het uitdijende heelal. Zijn leerling Adriaan Blaauw publiceerde over jonge, hete sterren en lag aan de basis van de European Southern Observatory in Chili. De Blaauw Sterrenwacht van de Universiteit van Groningen is naar hem vernoemd. Zo kunnen we nog wel even doorgaan met namen als Gerard Kuiper (Kuipergordel), Jan H. Oort (Oortwolk) en Hendrik Lorentz, Pieter Zeeman en Johannes van der Waals (Nobelprijswinnaars in de Natuurkunde).

De lezing

Dr. Arjen Dijkstra komt vertellen over het Planetarium van Eise Eisinga, op dat moment het mooiste, best werkende model van het zonnestelsel ter wereld. Lang werd Eisinga beschouwd als iemand die zichzelf alles had aangeleerd en in eenzaamheid zijn astronomisch uurwerk had gebouwd. Maar klopt dat wel?

Eise Eisinga woonde in de kleine universiteitsstad Franeker waar hij alle kennis had opgedaan die nodig was om dit kunstwerk te bouwen. Hij kreeg bij de bouw hulp van zijn familie en toen het gereed was nodigde hij iedereen uit om bij hem thuis te komen kijken naar de aarde, de zon en de planeten.

In deze lezing gaat Dijkstra uitvoerig in op de geschiedenis van het Planetarium. Wie was Eise Eisinga? Hoe kwam hij aan zijn kennis? Hoe zag Franeker er in zijn tijd uit? Enn waarom bouwde hij het Planetarium? En hij gaat uitgebreid in op de geschiedenis van de wiskunde in relatie tot de wiskunde die Eisinga gebruikte. 

Over Dr. Arjen Dijkstra

Arjen Dijkstra in het museum

Momenteel is Arjen Dijkstra directeur van het universiteitsmuseum van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Hij studeerde geschiedenis in Groningen en promoveerde aan de Universiteit Twente op een onderzoek naar wiskunde in de zeventiende eeuw en hoogleraren wiskunde aan de Universiteit van Franeker.

Nou ja, '.. aan de Universiteit Twente ..',  de verdediging van zijn proefschrift vond bij hoge uitzondering plaats in Franeker, in de kerk die destijds door de toenmalige universiteit werd gebruikt op academische hoogtijdagen. Franeker neemt een centrale plek in zijn dissertatie in en het is ook meteen de link met Eise Eisinga.

Het onderzoek van Dijkstra naar Eise Eisinga heeft geleid tot een nieuwe biografie van Eisinga die, als alles volgens plan verloopt, deze zomer (2021) verschijnt. Dijkstra heeft in de afgelopen jaren alle informatie over Eisinga opnieuw tegen het licht gehouden en hij komt met verrassende nieuwe feiten en inzichten, die hij ook tijdens deze lezing bespreekt.

Aanmelden

Dit online college is besloten en je moet geregistreerd zijn als lid. Alleen dan sturen we je informatie over hoe je kunt deelnemen. Deelname kost slechts € 5 en ouder(s), broers/zussen kunnen gewoon meekijken. De colleges worden opgenomen, als je dus onverhoopt niet kunt, en je hebt je toch aangemeld, dan kun je het later alsnog bekijken.

Eise Eisinga